ﷲ އެއިލާހުގެ އަޅުތަކުންނަށް ޝަރީޢަތް ޝަރުޢުކުރެއްވިއެވެ. އަދި އެބައި މީހުނަށް ދިމާވާ އަދި ދިމާވާނެ ދުނިޔެއާއި އާޚިރަތުގެ މަޞާލިޙުތައް ހިމެނޭ ޙުކުމްތައް ތަފްޞީލު ކޮށް ދެއްވިއެވެ. ކީރިތި ޤުރުއާނުގައި ޙައްޖުގެ ޛިކުރައްވަމުން އޭގައި މީސްތަކުންނަށް މަންފާތަކާއި މަޞާލިޙުތަކެއްވާކަމަށް އިޝާރާތް ކުރައްވާފައިވެއެވެ. ﷲ ވަޙީކުރައްވާފައިވަނީ لِّيَشْهَدُوا مَنَافِعَ لَهُمْ وَيَذْكُرُوا اسْمَ اللَّهِ فِي أَيَّامٍ مَّعْلُومَاتٍ عَلَىٰ مَا رَزَقَهُم مِّن بَهِيمَةِ الْأَنْعَامِ ۖ فَكُلُوا مِنْهَا وَأَطْعِمُوا الْبَائِسَ الْفَقِيرَ([1]) މާނައީ: އެއީ އެއުރެންނަށްހުރި (އަދި ދުނިޔަވީ) މަންފާތަކެއް ލިބިގަތުމަށްޓަކައެވެ. އަދި ކަނޑައެޅި އެނގިގެންވާ ދުވަސްތަކެއްގައި، އެއުރެން اللَّه ގެ އިސްމުފުޅު ހަނދުމަކޮށް އުޅުމަށެވެ. نعم ސޫފީގެ ނިޢުމަތް އެއުރެންނަށް ދެއްވިކަމަށްޓަކައެވެ. ފަހެ، ތިޔަބައިމީހުން އެއިން ކައިއުޅޭށެވެ! އަދި ދަތިޙާލު ގައިވާ ފަޤީރުންނަށް (އެއިން) ކާންދޭށެވެ!
ابن عباس رضي الله عنهما މިއާޔަތުގެ ޝަރަޙާގައި ވިދާލުވެފައިވަނީ: އެއީ ދުނިޔެއާއީ އާޚިރަތުގެ މަންފާއެވެ. ދަންނައެވެ! އާޚިރަތުން ލިބޭ މަންފާކީ ﷲ ގެ ރުހިވޮޑިގަތުން ލިބުމެވެ. ދުނިޔެއިން ލިބޭ ފާއިދާކީ އެއީ ޒަބަހު ކުރުމާއި ވިޔަފާރި ކުރުމާއި ހަށިގަނޑަށް ލިބިގަންނަ ފާއިދާތަކެވެ.
މި މަންފާތަކުގެ ތެރެއިން
ފުރަތަމައީ:މުސްލިމުން އެއް ބިމަށް އެއް ތަނަކަށް އެއްވުމެވެ. ދަންނައެވެ، އިސްލާމްދީން ބިނާވެފައިވަނީ އެއް މުސްލިމަކު އަނެއް މުސްލިމަކަށް ލޯބިކުރުމާއި އެއްބައިވަންތަ ބަޔަކަށް ހެދުމުގެ މައްޗަށެވެ. ﷲ ފަރުޟު ކުރައްވާފައިވާ ގިނަ އަޅުކަންތަކުން އެކަކު އަނެކަކަށް ބައްދަލުވުމާއި އެއްބައިވަންތަ ކަމުގެ ކުލަ ފެނިގެން ދާނެއެވެ. މިސާލަކަށް: ކޮންމެ ދުވަހަކު ފަސް ފަހަރު އެއް އަވަށެއްގެ މީހުން އެއްތަނަކުން ބައްދަލު ވުން ހިމެނޭ އަޅުކަމަކީ ފަސް ނަމާދު ކަމުގައި ލެއްވިއެވެ.
އަދި ކޮންމެ ހަފުތާއަކު އެރަށެއްގެ ގިނަމީހުން އެއްވެ ބައްދަލުވާ އަޅުކަމެއް ކަމުގައި ހުކުރު ނަމާދު ލެއްވިއެވެ.
އަދި ހަމަ އެފަދައިން ކޮންމެ އަހަރަކު އެއްފަހަރު ދުނިޔޭގެ އެކި ކަންކޮޅުތަކުން މުސްލިމުން އެއްވެ އެކުވެރިކަން ބަދަހިކުރެވޭ އަޅުކަމެއްގެ ގޮތުގައި ޙައްޖުގެ އަޅުކަން ލެއްވިއެވެ.
ދެވަނައީ: އިސްލާމީ އުޚުއްވައްތެރިކަމުގެ ޙަޤީޤަތް ފާޅުވެ އެކަން ޙިއްސީ ގޮތުން އެނގި ފާޅުވާ އެންމެ ވަރުގަދަ ވަސީލަތަކީ އެންމެން ގެފުޅުގެ ވަށައިގެން ޠަވާފު ކުރާ ވަގުތު ބައްދަލުވާ ބައްދަލުވުމެވެ. އެ ބައްދަލުވުމުގައި ބަހުގެ ތަފާތުކަމެއް އެކި ރަށްރަށުގެ ތަފާތުކަމެއް ނުވެއެވެ. އެންމެން އެއްއިލާހަކަށް ދުޢާކުރެއެވެ. އެއް ފަރާތަކަށް ކުރިމަތި ލައެވެ.
ތިންވަނައީ: ދުނިޔޭގެ އެކި ކަންކޮޅުގައިވާ މުސްލިމުން މައްކާގެ ގެފުޅުގެ ކާރިއަށް ޖަމާވުން ، އެ މައްކާއަކީ އިސްލާމީ ތައުޙީދުގެ ނޫރު ދުނިޔޭގެ ކަންކޮޅުތަކަށް އަލިކުރި ބިމެވެ. އެތަނަކީ އިސްލަމީ އުއްމަތުގެ ވަޙުދަތު ގެ ރަމުޒެވެ.
ހަތަރުވަނައީ: ޙައްޖަކީ މުސްލިމުންނަކީ ހަމަހަމަ ބައެއްކަން ފާޅުކޮށްދޭ އަޅުކަމެކެވެ.އެއްވެސް މީހަކަށް އެމީހެއްގެ މުއްސަދި ކަމެއްގެ ނޫނީ އަޅައިގެން ހުރި މޮޅުހެދުމެއްގެ ނޫނީ އަގުބޮޑު އިމާރާތެއްގެ ފަޚުރުވެރިކަމެއް އެބިމުން ނުދެއްކޭނެއެވެ. އެބިމުގައި އެންމެން ހަމަ ހަމައެވެ. އެއީ ޢަރަފާތު ބިމެވެ. ހަމަ އެގޮތަށް އެއީ މިނާގެ ބިމެވެ. މިނާގައި ތިންޖަމުރާއަށް ހިލަ އުކުން ހިމެނެއެވެ. އެއީ މައްކާއެވެ. މައްކާގައި އެންމެން ގެފުޅުގެ ވަށައިގެން ޠަވާފް ކުރެއެވެ. މިއިން އެއްވެސް ތަނަކުން މުއްސަދި މީހެއް ފަޤީރެއްގެ ތަފާތެއް ނުފެންނާނެއެވެ. އެބިމުގައި ވެރިމީހާއާއި ނިކަމެތި މީހާ ހަމަހަމަ ވެގެން ވެއެވެ. އެންމެން ދުޢާކުރަނީ އެއް އިލާހަށެވެ. އެންމެންގެ ހިތުގައި ވަނީ ރޫޙާނީ އެކުވެރި ކަމެވެ. އެއް ވާފަށަކުން އެންމެން ވަނީ ބަނދެވިފައެވެ. އެންމެންވެސް ބޭނުންވަނީ ﷲގެ ޙަޟުރަތުން ފާފަފުއްސެވުމާއި ރުހި ވޮޑިގަތުން ޙާޟިލު ކުރުމެވެ.
ކިހާ ރީތި މަންޒަރެއް ހެއްޔެވެ. މުސްލިމުންނަށް އެމީހުނަށް ދުނިޔަށް އައި ދުވަސް ހަނދާން ކޮށްދެއެވެ. އެކަކަށްވެސް އަނިކާގެ މައްޗަށް އިސްކަމެއް ނުދެވެއެވެ. ހަމަ އެޙައްޖު ދުވަހު އެ ބިމުގައިވާ އެންމެނަށް ޤިޔާމަތް ދުވަސް ހަނދާން ކޮށްދެއެވެ. ﷲގެ ޙަޟުރަތުގައި ޢޮރިޔާން ޙާލަތުގައި ކޮޅަށް ތިބޭ ދުވަސް ހަނދާން ކޮށްދެއެވެ. އެދުވަހުން އެއްވެސް ޙަސަބެއް ނަސަބެއް ނުވެއެވެ. އެންމެން ހަމަހަމައެވެ.
ފަސްވަނައީ: ޙައްޖަކީ ކުރީގެ ނަބިއްޔުންނާއި ރަސޫލުންގެ ހަނދާންތައް ހަނދާނަށް ގެނަސްދޭ އެންމެ ބޮޑު އަޅުކަމެވެ. ޙައްޖުގެ ކޮންމެ ކަމެއް ބަނދެވިފައިވަނީ އެތައް މުހިންމު ޙާދިޘާތަކާ އެވެ. ގެފުޅު ކައިރިން ހަނދާނަށް ގެނަސް ދެނީ އިބްރާހީމުގެފަނާއި އިސްމާޢީލުގެ ފާނު ގެފުޅު ބިނާކުރެއްވި ހަނދާންތަކެވެ. ހަމަ އެހެންމެ އަހަރުމެންގެ ލޮބުވެތި ރަސޫލުﷲ صلى الله عليه وسلم ޙަޖަރުލް އަސްވަދަށް ބޮސް ދެއްވި ހަނދާންތަކެވެ. އަދި ގެފުޅުގެ ވަށައިގެން ބެހެއްޓިފައިވީ ބުދުތަށް ފުނޑުފުޑު ކުރައްވައި ކުފުރުގެ ބޯތައް ނިކަމެތި ކުރެއްވި ހަނދާންތަކެވެ. ޞަފާ މަރްވާއިން ގެނަސްދޭ ހަނދާންތަކަކީ ހާޖަރު އެކަމާނާގެ ތުއްޕުޅު ދަރިކަލުން އިސްމާޢީލުގެފާނަށް ދެއްވަން ފެން ހޯއްދެވުމަށް ޞަފާމަރްވާ ދެމެދުގައި ކުރެއްވި ބުރަ މަސައްކަތްޕުޅެވެ. މިނާއިން އިބްރާހީމުގެފާނު ޝައިޠާނާ އެކަލޭގެފާނަށް ހުރަސް އެޅުމުން ކުޑަ ހިލަކޮޅުތަކުން ޝައިޠާނާ ރަޖަމުކުރެއްވި ހަނދާންތަކެވެ. އަދި ﷲ ގެ އަމުރުފުޅު ފުރިހަމަ ކުރެއްވުމުގެ ގޮތުން އެކަލޭގެފާނުންގެ ލޯބިވާ ދަރިކަލުން އިސްމާޢީލުގެފާނު ޒަބަޙަކުރެއްވުމަށް ކުރެއްވި މަސަކަތްޕުޅުގެ ހަނދާންތަކެވެ. ޢަރަފާތު ބިމުން ގެނަސްދޭ ހަނދާންތަކަކީ: އެދުވަހު އެބިމުގައި މުސްލިމުންނަށް ﷲ ޚާއްޞަ ބެއްލެވުމަކުން ބައްލަވައި ވޮޑިގެން އެބައިމީހުންގެ ފާފަތައް ފުއްސަވައި ދެއްވައި އެ އިލާހުގެ ރަޙުމަތް އެމީހުނަށް ލައްވާނެކަމަށް ރަސޫލުﷲ صلى الله عليه وسلم އެކަލޭގެފާނުގެ ޖަމަލުކޮޅުމަތީ އިންނަވައިގެން ދެއްވި އަސަރުގަދަ ޚުޠުބާގެ ހަނދާންތަކެވެ.
އަދި އެކަލޭގެފާނު އެދުވަހު ދެއްވި ޚުޠުބާގައި ހުރިހާ މުސްލިމުންނަކީ ހަމަހަމަ ބައެއްކަމާއި އެމީހުންގެ ތެރެއިން އެންމެ މާތް މީހަކީ އެމީހުންކުރެ އެންމެ ތަޤުވާވެރި މީހާކަމަށް ބަޔާން ކޮށްދެއްވި ހަނދާންތަކެވެ. ހިޖުރައިން ދިހަވަނަ އަހަރު ޢަރަފާތު ދުވަހު ޖަބަލުއްރަޙްމާ އޭ ކިޔުނު ފަރުބަދަ މަތީ ހުންނަވައިގެން رسول الله صلى الله عليه وسلم އިސްލާމީ އުއްމަތާ މުޚާޠަބު ކުރައްވައި ދެއްވި ޢަރަފާތު ދުވަހުގެ ޚުޠުބާގެ މާނައިގެ ގާތްކުރާ ދިވެހި ތަރުޖަމާއެކެވެ..
ދީން ފުރިހަމަ ކުރައްވައިފިކަން އިޢުލާނު ކުރެއްވުމުގެ ގޮތުން، ކީރިތި ޤުރުއާނުގެ މިއާޔަތް އެދުވަހު މާތް ﷲ ބާވައިލެއްވިއެވެ. لْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ [المائدة: ٣] މާނައީ “މިއަދު، ތިޔަބައިމީހުންގެ دين، ތިޔަބައިމީހުންނަށް ތިމަންއިލާހު ފުރިހަމަކޮށްދެއްވައިފީމެވެ.”
“އެންމެހައި ޙަމްދެއް ހުރީ ﷲ އަށެވެ. އަޅަމެން އެއިލާހަށް ޙަމްދުކުރަމުއެވެ. އެއިލާހުގެ ޙަޟްރަތުން ވާތްގަށް އެދެމުއެވެ. އަދި ފާފަ ފުއްސެވުން އެދި އެއިލާހަށް ދަންނަވަމުއެވެ. އަދި އެއިލާހުގެ ޙަޟްރަތަށް ތައުބާވަމުއެވެ. އަދި އަޅަމެންގެ ނަފްސުތަކުގެ ނުބައިކަމުންނާއި ނުބައި ޢަމަލުތަކުން އަޅަމެން ރައްކާތެރިކޮށްދެއްވުން އެދި އެއިލާހުގެ ޙަޟްރަތުގައި ދަންނަވަމުއެވެ. ﷲ ހިދާޔަތު ދައްކަވައިފި މީހަކު މަގު ފަރައްދާނޭ ހަމަ އެކަކުވެސް ނުވެއެވެ. އަދި އެއިލާހު މަގު ފުރައްދަވައިފި މީހަކަށް ހިދާޔަތު ދައްކަވާނޭ ހަމަ އެކަކުވެސް ނުވެއެވެ. ﷲ މެނުވީ އަޅުކަންކުރުން ޙައްޤުވެގެންވާ އިލާހަކު ނުވާ ކަމަށާއި، އެއިލާހަށް އެއްވެސް ޝަރީކަކު ނުވާކަމަށް އަޅު ހެކިވަން. އަދި މުޙައްމަދުގެފާނީ އެއިލާހުގެ އަޅާކަމަށާއި ރަސޫލާ ކަމަށް ހެކިވަން.
ﷲ ގެ އަޅުތަކުންނޭވެ! ﷲ އަށް ބިރުވެތިވުމަށް ތިޔަބައިމީހުންނަށް وصية ކުރަން! އަދި އެއިލާހަށް ކިޔަމަންތެރިވުމަށް ތިޔަބައިމީހުންނަށް ބާރުއަޅާ ހިތްވަރުދީ ގޮވާލަން! އަދި އެންމެ ހެޔޮވެގެންވާ ފެށުމަކުން ފަށައިގަންނަން. އެއަށް ފަހު ބުނަން! އެންމެހައި މީސްތަކުންނޭވެ! ތިމަންކަލޭގެފާނު ތިޔަބައިމީހުންނަށް އަންގައި ބަޔާން މިކުރައްވާ ކަންތައް ތިޔަބައިމީހުން ނިކަން ކަނުލައި އަޑު އަހާށެވެ! އެހެނީ މިއަހަރު، މިތާނގައި ތިޔަބައިމީހުންނާ މިބައްލަވާ ފަހުން، ފަހަރުގައި ދެން ތިޔަބައިމީހުންނާ ބައްދަލުވާނޭ ކަމެއް ތިމަންކަލޭގެފާނަކަށް އެނގިވަޑައެއް ނުގަންނަވައެވެ. ފަހަރުގައި މިއަދަށްފަހު ތިޔަބައިމީހުންނާ ބައްދަލު ނުވެވެސް ހިނގައިދާނެއެވެ.
އޭ މީސްތަކުންނޭވެ! މިދުވަހާއި މި މަހާއި މިރަށް، ޙުރުމަތްތެރި ވެގެންވީފަދައިން، ތިޔަބައިމީހުން ﷲ އާ ބައްދަލު ވެއްޖެއުމަށް ދާނދެން، ތިޔަބައިމީހުންގެ ލެޔާއި ފުރާނައާއި ތިޔަބައިމީހުންގެ އަބުރު ޙުރުމަތްތެރިވެގެން ވެއެވެ. މިޙުރުމަތްތެރިކަން ނަގާލުން އެއްބަޔަކު އަނެއްބަޔެއްގެ މައްޗަށް ޙަރާމްވެގެންވެއެވެ.
ދަންނެއެވެ! މިވާހަކަތައް ތިމަންކަލޭގެފާނު ތިޔަބައިމީހުންނަށް ފޯރުކޮށްދީފީމުއެވެ. އޭ ﷲ! ފަހެ މިކަމަށް ހެކިވެ ވޮޑިގެންނަވާދޭވެ!
އެއްވެސް މީހަކާ އަމާނާތެއް ޙަވާލު ކުރެވިފައިވާނަމަ، އޭގެ ވެރިފަރާތަށް ރައްދުކުރާ ހުށިކަމެވެ.
ދަންނާށެވެ! ހަމަކަށަވަރުން ޖާހިލީ ޒަމާނުގައި ކުރެވިފައިވާ ރިބާގެ އެންމެހައި މުޢާމަލާތް ބާޠިލުކޮށްފީމުއެވެ. ނަމަވެސް، އެމީހަކު ދިން ރައުސުލް މާލު އެމީހަކަށް ފުރިހަމައަށް ލިބިދެވޭ ހުއްޓެވެ.
ތިޔައިގެ ތެރެއިން އެއްވެސް މީހަކު އަނެކަކަށް އަނިޔާވެރިވެގެން ނުވާނެއެވެ! އަދި ތިޔަބައިމީހުންނަށް ވެސް އެހެންމީހެއްގެ ފަރާތުން އަނިޔާވެރިކަމެއް ލިބިގެނެއް ނުވާނެއެވެ. ރިބާގެ މުޢާމަލާތަކީ އެއްގޮތަކަށް ވެސް ކުރެވިގެންނުވާނޭ މުޢާމަލާތެއް ކަމުގައި، ﷲ ނިޔާ ކަނޑައަޅުއްވައިފިއެވެ. މިކަމުގައި އެންމެ ފުރަތަމަ ތިމަންކަލޭގެފާނުގެ ބޮޑުބޭބެ عباس بن عبد المطلب ގެ ރިބާއިން ފަށްޓަވަމުއެވެ. އެރިބާ ތިމަންކަލޭގެފާނު ބާޠިލުކުރައްވައިފީމުއެވެ.
ޖާހިލިއްޔަ ޒަމާނުގައި ކުރެވިފައިވާ އެންމެހައި ޤަތުލުތަކުގެ ދިޔައަކީ ބާޠިލު އެއްޗެކެވެ. މިގޮތުން އެންމެފުރަތަމަ عبد المطلب ގެ ފުތް الحارث ގެ ފުތް ربيعة ގެ ފުތް عامر ގެ ދިޔަ ތިމަންކަލޭގެފާނު ބާޠިލުކުރައްވައިފީމުއެވެ.
ފަހެ، އަންހެނުންގެ ކަންކަމުގައި ތިޔަބައިމީހުން ﷲ އަށް ބިރުވެތިވާށެވެ. ފަހެ، ތިޔަބައިމީހުން އެކަނބަލުންނާ ޙަވާލުވެފައިވަނީ ﷲ ގެ ޙަޟްރަތުން ތިޔަބައިމީހުންނާ ޙަވާލުވެފައިވާ އަމާނާތެއްގެ ގޮތުގައެވެ. އަދި ﷲ ގެ އިސްމުފުޅުގެ ބަރަކާތުން، ތިޔަބައިމީންވަނީ އެކަނބަލުންނާ އެއްދާންކުރުން ހުއްދަކޮށްފައެވެ. ތިޔަބައިމީހުން ނުރުހޭ މީހަކު ތިޔަބައިމީހުންގެ ގެއަށް ވައިދައި ނުހެދުމީ، ތިޔަބައިމީހުންނަށްޓަކައި އެކަނބަލުން އަދާކުރަންޖެހޭ ޙައްޤެކެވެ. ފަހެ އެފަދަ ކަމެއް އެއިން ކަނބަލަކު ކޮށްފިކަމުގައިވާނަމަ، އަނިޔާނުވާނޭ ގޮތަކަށް އެކަނބަލެއްގެ ގައިގާ ޖަހާށެވެ. އަދި އެކަނބަލުންނަށް ކާންދީ އުނުފޭރާން ދިނުމީ ތިޔަބައިމީހުންގެ މައްޗަށް ވާޖިބުވެގެންވާ ކަމެކެވެ.
އޭ މީސްތަކުންނޭވެ! ހަމަކަށަވަރުން ތިމަންކަލޭގެފާނަށް ފަހު އެއްވެސް ނަބީބޭކަލު ވަޑައެއް ނުގަންނަވާނެއެވެ. އަދި ތިޔަބައިމީހުންނޫން އެހެން އުއްމަތެއް ވެސް ދެނެއް ނާންނާނެއެވެ. ދަންނާށެވެ! ތިޔަބައިމީހުންގެ ވެރި އިލާހަށް ތިޔަބައިމީހުން އަޅުކަންކުރާ ހުށިކަމެވެ. އަދި ފަރުޟު ފަސްނަމާދަށް ރައްކާތެރިވާށެވެ! ރަމަޟާން މަހު ރޯދަ ހިފާށެވެ! ތިޔަބައިމީހުންގެ މުދަލުން ހިތުން ރުހުމުން ޒަކާތް ދޭށެވެ. އަދި ތިޔަބައިމީހުން ﷲ ގެ ފުޅަށް ގޮސް ޙައްޖު ވާށެވެ! އަދި ތިޔަބައިމީހުންގެ އަމުރުވެރިންނަށް ކިޔަމަންވާށެވެ! އޭރުން ތިޔަބައިމީހުންނަށް ސުވަރުގެ ވަދެވޭހުއްޓެވެ.
ފަހެ، ތިމަންކަލޭގެފާނާ މެދު ތިޔަބައިމީހުންނާ ސުވާލުކުރެވޭ ހިނދު ތިޔަބައިމީހުން ބުނާނީ ފަހެ ކީކޭ ހެއްޔެވެ؟ އެބޭކަލުން ދެންނެވިއެވެ. ކަލޭގެފާނު ރަސޫލުކަން ފޯރުކޮށްދެއްވާފައިވާ ކަމަށާއި ކަލޭގެފާނާ ޙަވާލުކުރެވުނު އަމާނާތް ފުރިހަމައަށް އަދާކުރައްވާފައިވާ ކަމަށާއި އަޅުގަނޑުމެންނަށް ނަޞޭހަތްތެރިވެ ވަޑައިގެންފައިވާ ކަމަށް އަޅުގަނޑުމެން ހެކިވަމުއެވެ.
ފަހެ، އެކަލޭގެފާނުގެ ޝަހާދަތް އިނގިލިފުޅު އުޑާ ދިމާލަށް އުފުއްލަވައި މިފަދައިން ތިންފަހަރު ޙަދީޘްކުރެއްވިއެވެ. އޭ ﷲ ހެކިވެވޮޑިގަންނަވާނދޭވެ!
ހަވަނައީ:ޙައްޖު މޫސުމުން ކޮންމެ އަހަރަކު އެޤައުމުގެ ފަޤީރުން ލިބި ގަންނަ ރިޒުޤަކީވެސް ހަނދާނަށް ގެނަސްގަންނަން ޖެހޭ ކަމެކެވެ. އެކަމަކީ إبراهيم عليه السلام ގެ ދުޢާފުޅެވެ. އެދުޢާފުޅު ކީރިތި ޤުރުއަނުގައި ވަނީ މިފަދައިންނެވެ. (رَّبَّنَا إِنِّي أَسْكَنتُ مِن ذُرِّيَّتِي بِوَادٍ غَيْرِ ذِي زَرْعٍ عِندَ بَيْتِكَ الْمُحَرَّمِ رَبَّنَا لِيُقِيمُواْ الصَّلاَةَ فَاجْعَلْ أَفْئِدَةً مِّنَ النَّاسِ تَهْوِي إِلَيْهِمْ وَارْزُقْهُم مِّنَ الثَّمَرَاتِ لَعَلَّهُمْ يَشْكُرُونَ) މާނައީ: “އަޅަމެންގެ ވެރިރަސްކަލާކޮ! ހަމަކަށަވަރުން، އަޅުގެ ދަރިންކުރެ ބަޔަކު، ގަހެއް ރުކެއް ނެތް ވާދީ އެއްގައި، ޙުރުމަތްތެރި ކުރައްވާފައިވާ އިބަރަސްކަލާނގެ ގެފުޅު އަރިހުގައި، ވަޒަންވެރިކޮށްފީމެވެ. އަޅުގެ ވެރިރަސްކަލާކޮ! އެއުރެން ނަމާދު ޤާއިމުކޮށް އުޅުމަށްޓަކައެވެ. ފަހެ، މީސްތަކުންކުރެ ބަޔެއްގެ ހިތްތައް އެއުރެންގެ ފަރާތަށް ލަންބަވާނދޭވެ! އަދި މޭވާތަކުން އެއުރެންނަށް ރިޒްޤު ދެއްވާނދޭވެ! (އެއީ) އެއުރެން شكر ވެރި ވުމަށްޓަކައެވެ.”
ހަތް ވަނައީ: ޙައްޖު މޫސުމަކީ ކެއްތެރިކަމާއި ދަތި އުނދަގު އުފުލުމާއި ދިމާވާ ދަތިތަކަށް ކެއްތެރިވުމާއި އެކަކު އަނެކަށް މާފުކުރުމާއި ރީތި އަޚްލާޤަށް ތަރުބިއްޔަތު ކޮށްދޭ އަޅުކަމެކެވެ. އަދި ހޭދަކުރުމާއި ޞަދަޤާތް ކުރުމަށް ތަރުބިއްޔަތު ކޮށްދޭ އަޅުކަމެކެވެ. އަދި ﷲ އަޅުންނަށް ބައްލަވައި ވޮޑިގެންވާކަމާއި އިންސާނާގެ ޟަމީރު ޠާހިރުކުރުމަށް ދެވޭ މުހިންމު ތަރުބިޔަތެކެވެ. ﷲ سورة البقرة : 197ވަނަ އާޔަތުގައި ވަޙީކުރައްވަނީ ((الْحَجُّ أَشْهُرٌ مَّعْلُومَاتٌ فَمَن فَرَضَ فِيهِنَّ الْحَجَّ فَلاَ رَفَثَ وَلاَ فُسُوقَ وَلاَ جِدَالَ فِي الْحَجِّ وَمَا تَفْعَلُواْ مِنْ خَيْرٍ يَعْلَمْهُ اللّهُ وَتَزَوَّدُواْ فَإِنَّ خَيْرَ الزَّادِ التَّقْوَى وَاتَّقُونِ يَا أُوْلِي الأَلْبَابِ )).މާނައީ: ޙައްޖުގެ ވަގުތަކީ ކަނޑައެޅި އެނގިގެންވާ މައްސަރު ތަކެކެވެ. ފަހެ، އެ މައްސަރުތަކުގައި ޙައްޖު ފަރުޟު ކޮށްގެންފި މީހާ (އެބަހީ: ޙައްޖުވުމަށް ޤަޞްދުކޮށް އިޙްރާމް ބަނދެފިމީހާ، ދަންނާށެވެ!) ފަހެ ޙައްޖުވުމުގެ ތެރޭގައި ޖިމާޢު ވުމެއް، އަދި އުރެދުމެއް، އަދި އަރާރުންވުމެއްވެސް ނެތެވެ. އަދި، (اللَّه އީ، ހުރިހާ ކަމެއް ދެނެވޮޑިގެންވާ ރަސްކަލާނގެ ކަމަށްވާތީ) ހެޔޮކަމުގެ ތެރެއިން ތިޔަބައިމީހުންކުރާ ކޮންމެ ކަމެއް (ވެސް) اللَّه ދެނެވޮޑިގެންވެއެވެ. އަދި ތިޔަބައިމީހުން ދަތުރުމަތީގެ ކޮއްތު ލިބިގަންނާށެވެ! ފަހެ، ހަމަކަށަވަރުން އެންމެ މޮޅު ކޮއްތަކީތަޤްވާއެވެ. އޭ ބުއްދީގެ އަހްލު ވެރިންނޭވެ! ތިޔަބައިމީހުން ތިމަންރަސްކަލާނގެއަށް ތަޤްވާވެރިވާށެވެ
[1] ( الحج : 28 )
